บินไปสู่ภูไพร กับค้างคาวดนตรี ตอน 1

จาก นิตยสาร สารคดี ก.ย. 2549

ในหน้าสมุดบันทึกของปี ๒๕๔๑ ข้าพเจ้าบันทึกถึงการพบกับเขาครั้งแรก

เริ่มต้นจากการเดินทางกลับไปเยี่ยมหมู่บ้านสันเจริญ ที่ท่าวังผา (น่าน) มีชาวบ้านและเพื่อนวัยหนุ่มหลายคนในหมู่บ้านนี้ที่เรารักใคร่และนับถือกันเหมือนญาติพี่น้อง

บ้านไม้แบบปลูกติดพื้นหลังใหญ่ ซึ่งใช้อาศัยอยู่รวมกันหลายๆ ครอบครัวตามแบบชนเผ่าเมี่ยน จำนวนราว ๕๐ หลังคา กระจุกตัวรวมกันอยู่ในหุบเขาริมสายห้วยน้ำลัก ทางฟากตะวันออกของเทือกดอยยาว แทบทุกหลังคาเรือนมีป้ายสมาชิกกลุ่มอนุรักษ์ธรรมชาติภูสัน ติดที่หน้าบ้าน ระหว่างทางเข้าหมู่บ้านตั้งแต่ปากถนนใหญ่ที่บ้านปางสา มีป้ายภาพเขียนขนาดใหญ่สื่อเรื่องราวการดูแลรักษาธรรมชาติติดตั้งอยู่เป็นระยะ ตรงมุมด้านล่างของภาพเหล่านั้นระบุนามผู้วาดว่า "คนภูไพร"

คนในหมู่บ้านบอกว่าเป็นนามแฝงของครูสมบัติ แก้วทิตย์ ซึ่งอาศัยอยู่กระท่อมบนยอดเขานอกหมู่บ้านโน่น

เย็นนั้นเพื่อนหนุ่มในหมู่บ้านพาข้าพเจ้ากับเพื่อนจากในเมือง ควบมอเตอร์ไซค์ปีนดอยขึ้นไปยังกระท่อมคนภูไพร

และสืบสาวความไปแล้วก็ช่างบังเอิญ--เรากำลังไปหาเขาในฐานะผู้นำข่าวสารด้วย--เป็นข่าวดีสำหรับเจ้าของกระท่อม

ข้าพเจ้าไม่รู้จักเขามากไปกว่าที่เพื่อนหนุ่มในหมู่บ้านพูดให้ฟัง แต่มีเพื่อนจากในเมืองคนหนึ่งที่มากับข้าพเจ้า รู้จักชื่อ สมบัติ แก้วทิตย์ เป็นอย่างดี ในฐานะหัวหน้าวงและมือกีตาร์ของวงดนตรีแนวสปีดเดทเมทัล (speed death metal) ที่ชื่อ ดอนผีบิน ซึ่งในเวลานั้นถือเป็นวงดนตรีในสาย underground (ใต้ดิน-ทำเองขายเอง ไม่สังกัดค่าย) แถวหน้าของเมืองไทย มีสาวกเรือนหมื่นเรือนแสนอยู่ทั่วประเทศ ด้วยความสดใหม่และคุณภาพดนตรีที่อยู่ในชั้นมือรางวัล

วันที่เราเดินทางจากกรุงเทพฯ มายังหมู่บ้านสันเจริญ เป็นวันเดียวกับที่มีข่าวการประกาศผลรางวัลดนตรีสีสันอะวอร์ดส์ ประจำปี ๒๕๔๑ ในหน้าหนังสือพิมพ์ และเชื่อว่าข่าวนี้ยังเดินทางมาไม่ถึงกระท่อมบนยอดเขาของหัวหน้าวงดอนผีบิน เวลานั้นหมู่บ้านตีนดอยยาวยังอยู่นอกเครือข่ายสัญญาณโทรศัพท์ ไม่มีไฟฟ้า และยังไม่ต้องพูดถึงว่าจะมีหนังสือพิมพ์รายวันให้อ่าน

เชื่อได้ว่าเขายังไม่รู้ข่าว และเรากำลังจะเป็นผู้นำสาร

“วงดอนผีบินได้รางวัลเพลงบรรเลงยอดเยี่ยม สีสันอะวอร์ดส์ประจำปีนี้”

เพื่อนของข้าพเจ้าบอกน้ำเสียงตื่นๆ เมื่อพบหน้าเขา ตอนนั้นดูเหมือนว่าคนภูไพรเพิ่งผละจากงานขุดดินลงกล้าไม้แถวข้างกระท่อม เขาละจากจอบ เดินไปหยิบขวดเหล้าป่ากับจอกไม้ไผ่มาวางลงกลางลานที่มีม้านั่ง-กุ๊ต๊น ของชนเผ่าเมี่ยนวางเป็นวงล้อมรอบกองไฟ เขาชวนเราลงนั่งพลางรวบชายผ้าขะม้าขึ้นซับเหงื่อบนใบหน้า ใช้ปลายนิ้วสางผมยาวสยายที่ปลิวฟูแต่ไม่ถึงกับรกรุงรังให้เข้าที่เข้าทาง แล้วรินน้ำใสๆ ในขวดลงกระบอกไม้ไผ่ ส่งให้แขกเยาวมิตรทีละคน

“เหรอ...?” เขารับข่าวสารที่น่ายินดีลิงโลดใจด้วยความรู้สึกกึ่งคำถาม

คนนำข่าวยืนยัน

เขาพยักหน้า

“อือ...ก็คงดีกับดอนผีบินนะ”

เขาพูดต่อมาอีกเพียงเท่านั้น แล้ววงอันประกอบไปด้วยศิลปินกลางไพรผู้เป็นเจ้าของบ้าน หนุ่มเมี่ยนในหมู่บ้าน ๔-๕ คน และข้าพเจ้ากับเพื่อนจากกรุงเทพฯ อีก ๒ คน ก็พากันไปสู่เรื่องราวอื่นๆ

ข้าพเจ้ามองไม่เห็นทีท่าอาการของความตื่นเต้นดีอกดีใจหรือความหลงใหลได้ปลื้มกับสิ่งที่ได้รับ-อย่างที่คนโดยทั่วไปมักต้องเป็น

เขาไม่รู้สึกยินดียินร้ายจริงๆ หรือเก็บซ่อนอาการนั้นไว้อย่างลึกเร้นเกินสายตาคนอื่น ?

ข้าพเจ้าก็ไม่ได้สนใจจะคิดต่อ

ร่วมวงกันจนดึกดื่นคืนนั้น มีเรื่องหนึ่งที่ข้าพเจ้าจดจำได้ติดใจ เพราะหัวหน้าวงดอนผีบินพูดซ้ำอยู่หลายครั้ง-เหมือนย้ำกับตัวเอง แต่ถ้อยคำนั้นเหมาะยิ่งที่จะเป็นข้อเตือนใจสำหรับคนทำงานเชิงศิลปะทั้งผอง

“เพลงคนอื่นนี่ผมก็ฟังนะ ฟังเยอะฉิบหายเลย ฟังๆๆ รับเข้ามา แต่พอจะทำงานของตัวเอง ต้องเอาออกมาจากภายในที่เป็นของเราเองเท่านั้น”

กลางฤดูฝน ๒๕๔๙

ข้าพเจ้ากับเพื่อนอีก ๒ คนจาก สารคดี เดินทางไปท่าวังผาอีกครั้ง หลังได้ข่าวว่าครูสมบัติ แก้วทิตย์ หรือคนภูไพร ได้รับรางวัลบุคคลดีเด่นด้านการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมประจำปีที่ผ่านมา

ปัจจุบันคนภูไพรย้ายที่พำนักจากกระท่อมบนยอดเขาลงมาอยู่ที่บ้านเกิดในหมู่บ้านดอนตัน ห่างจากตัวอำเภอท่าวังผาลงมาตามลำน้ำน่านแค่ ๖ กิโลเมตร

ชีวิตในวัยหนุ่มใหญ่ของเขาดูน่าอิจฉา ที่ทุกวันได้ตื่นขึ้นมาเห็นฉากชีวิตที่คนในเมืองใฝ่ฝันหา ทุ่งราบริมแม่น้ำในหุบเขาอิ่มตาด้วยสีเขียวสดของทิวข้าวช่วงกำลังระบัดใบ โดยมีแนวคันนาขีดคั่นเป็นลายเส้นคล้ายตาหมากรุก ปูคลุมพื้นที่ตั้งแต่แถบริมฝั่งแม่น้ำแผ่ไกลขึ้นไปจนจดตีนเขา มีดอนเนินน้อยใหญ่แทรกอยู่เป็นหย่อม บริเวณนั้นจะเป็นที่ตั้งชุมชน

ตามถนนที่เลียบขนาบมากับแม่น้ำน่านจากตัวตลาดท่าวังผา ผ่านดอนเนินที่เป็นหมู่บ้านคนเมือง ๔-๕ แห่ง ก็มาถึงบ้านดอนตัน บ้านของครูสมบัติอยู่ริมถนนสายหลักที่ทอดผ่านไปกลางหมู่บ้าน เห็นรถแปลกหน้ามาจอดหน้าบ้าน เจ้าของบ้านคงรู้ว่าต้องเป็นคนที่นัดแนะกันไว้ เขาออกมาเปิดประตูรั้วบ้านต้อนรับด้วยตัวเอง

หนุ่มใหญ่ ผิวขาวอย่างคนพื้นเมืองภาคเหนือ ร่างสูงโปร่ง อยู่ในชุดเสื้อเชิ้ตแขนยาวพับปลายแขนขึ้นมาถึงข้อศอก กางเกงบลูยีนเก่าซีด สวมรองเท้าแตะฟองน้ำ ผมยาวม้วนมวยเก็บไว้ใต้ปีกหมวกผ้า เขายิ้มทักอ่อนโยนก่อนชวนให้เข้าบ้าน


บ้านหลังเล็กๆ ของคนภูไพรปลูกอยู่กลางพื้นที่ราวครึ่งไร่ภายในแนวรั้ว ฝาบ้านด้านหนึ่งติดกับอาคารสี่เหลี่ยมโถงสูงราวตึกสองชั้นก่อด้วยอิฐมอญ ด้านหน้าและด้านหลังเป็นลานโล่งใต้เพิงหลังคาสูงสำหรับทำงานศิลปะขนาดใหญ่ มุมในสุดด้านขวามีบ้านชั้นเดียวก่อด้วยอิฐอย่างมิดชิดรอบด้าน เขาบอกว่าเป็นบ้านของน้องชายคนเล็ก-นักร้องนำของวง ไว้สำหรับซ้อมร้องเพลง แต่ตอนนี้เจ้าของย้ายไปอยู่ที่กรุงเทพฯ ส่วนน้องชายอีกคนที่เป็นมือกลอง ก็ไปปักหลักตั้งรกรากอยู่ที่ป่าแดด (เชียงใหม่) สมบัติกับเมียและลูกสาววัยเรียนชั้นอนุบาล จึงต้องมาอยู่เป็นเพื่อนแม่ซึ่งอยู่ในบ้านหลังใหญ่ตรงมุมด้านในสุดด้านซ้าย

สมบัติบอกว่าแม้จะมีข้อจำกัดในเรื่องพื้นที่ เขายังคงพยายามอยู่ตามวิถีธรรมชาติ ปลูกทุกอย่างที่กินและกินทุกอย่างที่ปลูก ทำงานเพื่อสิ่งแวดล้อมโลก และใช้ชีวิตอย่างสามัญ

ตอนเรามาถึง เขาเพิ่งผละจากงานในสวนครัว รอยขี้ดินและเศษใบไม้สดยังเปรอะอยู่ตามปลายขากางเกงและซอกนิ้วเท้า คราบเหงื่อชุ่มโชกอกเสื้อ และเป็นมันเยิ้มอยู่บนใบหน้า

ถ้าแฟนเพลงดอนผีบินมาเห็นในยามนี้ จะจำได้ไหมว่า นี่เป็นชายคนเดียวกับที่เคยยืนอยู่หน้าเวทีคอนเสิร์ต ไล่รัวปลายนิ้วกัดกรีดเส้นลวดบนคอกีตาร์ ปล่อยสุ้มเสียงที่เกรี้ยวกราดและนุ่มนวล พาคนฟังปานจะหลุดโลกออกไปถึงดวงจันทร์ !

แต่นี่แหละคือตัวตนของเขา และรูปแบบชีวิตที่เขาอยากเป็น

อาคารสี่เหลี่ยมโถงสูงเทียมตึกสองชั้น

ผนังแน่นหนาด้วยการก่ออิฐมอญซ้อนถึง ๒ แถว ที่เคยใช้เป็นห้องซ้อมดนตรีของวงดอนผีบิน ถูกปรับมาเป็นที่ทำการ “ศูนย์ปฏิบัติการรณรงค์ปลูกจิตสำนึกสิ่งแวดล้อมโลก ภูสันตะวันลับฟ้า” เดิมฝาผนังห้องซ้อมดนตรีปิดทึบทุกด้าน มีช่องเข้าออกเพียงทางเดียว เพื่อกันเสียงร้องแผดตะโกนและเสียงดนตรีอันเร่าร้อนรุนแรงไม่ให้เล็ดลอดออกไปรบกวนโสตประสาทชาวบ้านข้างเคียง หัวหน้าวงบอกว่าเพลงในแนวของพวกเขา การซ้อมต้องเหมือนการแสดงจริง ทั้งการเล่น เสียงร้อง อารมณ์ ไปจนถึงการปรับระดับเครื่องเสียง เมื่อไม่มีความจำเป็นต้องป้องกันเสียง ผนังด้านข้างจึงถูกเจาะเป็นช่องหน้าต่างติดกระจกใสให้แสงผ่านเข้ามาได้ และเจาะผนังด้านหน้าเป็นช่องประตูใหญ่ เปิดกว้างสำหรับทุกคนที่จะเดินเข้ามา

บนฝาผนังด้านในรอบทิศเต็มไปด้วยแผ่นป้ายข้อมูล ทั้งที่เกี่ยวกับเรื่องดนตรีและงานอนุรักษ์ รวมทั้งที่อยู่ในแฟ้มและที่เป็นรูปเล่ม เทป ซีดี ภาพวาด ภาพถ่าย ฯลฯ

ครูสมบัติจำข้าพเจ้าไม่ได้ แต่ดีที่เขาเป็นนักเก็บสะสมทุกอย่างไว้เป็นอย่างดี ระหว่างเปิดอ่านเอกสารข้อมูลเล่มหนึ่ง ข้าพเจ้าพบภาพถ่ายที่เราบันทึกไว้ในวันนั้น และได้ส่งกลับมาให้เขา เขาเขียนบรรยายใต้ภาพว่า นักศึกษากลุ่มกิจกรรมค่ายอาสาจากรามคำแหง มาเยี่ยมศูนย์ฯ ภูสัน

ข้าพเจ้าชี้ตัวเองในภาพถ่ายให้ครูดู พลันเขาก็จำความหลังขึ้นมาได้

“นั่นเป็นยุคที่ ๒ ในการทำงานของผม เวลานั้นผมลาออกจากครูแล้ว” ครูสมบัติพูดถึงความหลังครั้งก่อน

เราขอให้เขาลงรายละเอียดของงานที่เขาพูดถึง

ครูสมบัติเล่าเรื่องไปอย่างสบายๆ ไม่เล่นตัวและไม่วางภูมิ

หลังเรียนจบ ผมสอบบรรจุได้เป็นครูตั้งแต่อายุ ๑๙ ปี สอนวิชาศิลปะอยู่ที่โรงเรียนในอำเภอท่าวังผา อยู่ห่างจากบ้านสัก ๓ กิโลเมตรเท่านั้น เช้าก็ขับรถมอเตอร์ไซค์ไปสอน เย็นกลับบ้าน เป็นอยู่อย่างนั้น ๑๐ กว่าปี จนถึงปี ๒๕๓๔ ผมก็อาสาขึ้นไปเป็นครูบนดอยที่โรงเรียนบ้านสันเจริญ ซึ่งตอนนั้นถนนหนทางไม่ใช่อย่างทุกวันนี้ จากหมู่บ้านจะออกมาที่ตัวอำเภอสักครั้งไม่ใช่เรื่องง่าย

• [ ป้ายภาพศิลปะของครูสมบัติ แก้วทิตย์ ติดตั้งอยู่ตามริมทาง ในชุมชน โรงเรียน เนื้อหาในภาพเป็นเรื่องของการปลูกจิตสำนึกการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม บางส่วนเป็นภาพของลูกศิษย์ที่ครูส่งเสริมให้เขียน อย่างในภาพขวา ที่ครูกำลังสอนเทคนิคการใช้สีให้เหมาะกับอารมณ์ของภาพที่ลูกศิษย์เป็นผู้ร่างขึ้น ครูกับศิษย์ร่วมกันวาดภาพนี้เมื่อปลายเดือนกรกฎาคม ๒๕๔๙ ซึ่งในเวลานั้นคงไม่มีใครคาดคิดว่า ในเดือนต่อมา เรื่องราวในป้ายภาพจะกลายเป็นความจริงขึ้นที่ท่าวังผา! ]
  

ผมไปถึงหมู่บ้านในตอนเย็น พระอาทิตย์จะลับลงหลังสันเขาพอดี ผมตื่นเต้นมากที่เห็นมันตระหง่านอยู่ตรงหน้า เหมือนเด็กชายได้มาพบภูเขาในความฝัน ผมชอบภาพนั้นที่สุด ตั้งแต่เด็กๆ มาแล้ว ตอนใกล้ค่ำผมชอบขึ้นไปนั่งบนหลังคาบ้าน ดูพระอาทิตย์ตกดิน สวยมากยามที่มันลับขอบเขา ทำประจำทุกวัน แล้วรู้ไหม-สันเขาเทือกที่ผมยืนมองนั้นก็คือเทือกดอยยาวนี่เอง มันเหมือนเป็นสัญญาณว่าทุกอย่างถูกวางไว้แล้ว ว่าวันหนึ่งผมจะต้องมาผูกพันกับเขาเทือกนี้ สุดท้ายเมื่อมาตั้งศูนย์อนุรักษ์ธรรมชาติ ผมจึงตั้งชื่อว่า ภูสันตะวันลับฟ้า นี่เป็นเรื่องในโลกส่วนตัวที่ไม่ค่อยได้เล่าให้ใครฟัง

คืนนั้นชาวบ้านเขาเรียกประชุมกัน

“ทำยังไงดี ครูยังไม่มีบ้านพักเลย”

พวกเขาหารือกัน แล้วตกลงกันว่าจะสร้างบ้านพักครูให้ผมอยู่

ตามสันเนินน้อยใหญ่ที่รายล้อมหมู่บ้านสันเจริญอยู่นั้น เมื่อมองจากโรงเรียน ผมเห็นยอดเขาลูกหนึ่งสูงเด่นกว่าเพื่อน ผมก็บอกชาวบ้านว่าขออยู่ตรงนั้น วันถัดมาเขาก็ระดมกำลังกันมาปลูกกระท่อมให้ผม วันเดียวเสร็จได้อยู่

ผมอยู่ที่นั่นคนเดียว เช้าก็ขี่มอเตอร์ไซค์ลงไปสอนหนังสือที่โรงเรียน ตอนเย็นกลับขึ้นมา ทำเพลง ทำงานศิลปะ นั่นไง รถคันนั้นยังอยู่เลย

ครูสมบัติชี้ไปที่ยุ้งข้าวหลังเล็กๆ ที่อยู่ระหว่างบ้านของแม่กับบ้านน้องชาย มอเตอร์ไซค์วิบาก Yamaha รุ่นเอนดูโร่ สีแดง จอดอยู่ใต้ถุนอย่างสง่างามเหมือนประติมากรรมที่เจ้าของจงใจให้อยู่ในฐานะอนุสาวรีย์แห่งเกียรติยศ

“ครูอยู่ที่กระท่อมนอกหมู่บ้านคนเดียว ?”

ข้าพเจ้าละสายตาจากรถ มาสบตาครู

“อยู่คนเดียวมาตลอด ไม่กลัวอะไร เราทำงานศิลปะ มันต้องการความเงียบสงบที่ได้ยินเสียงของธรรมชาติ”

ใจของข้าพเจ้าได้ยินเสียงหมู่แมลงไพรร้องระงมอยู่รอบชายคากระท่อมเปลี่ยว ขณะแสงตะวันสลายจากขอบฟ้า

“ครูกินอยู่อย่างไร ?”

“อย่างการค้างแรมในป่าของพวกชาวบ้าน เขาจะมีแค่ข้าวสาร เกลือ และน้ำมันหมู หุงข้าว แล้วก็เก็บผักเท่าที่หาได้จากข้างๆ กระท่อม บางทีก็เป็นผักที่ชาวบ้านเขาให้มา มีอะไรเขาก็มักเอามาแบ่งให้ครู เอาผักคลุกๆ กับน้ำมันหมู ใส่เกลือหน่อย แล้วเอาขึ้นไฟ หอม อร่อยง่ายๆ ไปอย่างนั้น”

“แล้วเริ่มทำงานอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมตอนไหนครับ ?”

“หลังเลิกเรียนบางวัน พวกลูกศิษย์พาเดินสำรวจรอบๆ หมู่บ้าน” คำตอบประโยคแรกของครูเป็นเพียงบทนำเรื่อง

ต่อจากนั้นรายละเอียดอันเป็นเรื่องราวความหลังครั้งก่อนไกลก็ทยอยไล่ตามกันมาเป็นสาย

พวกเขาพาผมเดินเข้าไปตามทางเล็กๆ ที่เป็นทางเดินของชาวบ้าน บางช่วงเลียบเลาะไปตามริมห้วย มุดลอดป่าไปโผล่ที่กำเนิดน้ำแห่งหนึ่ง ชาวบ้านเรียกว่า น้ำออกรู เป็นธารน้ำไหลหลั่งออกมาจากใต้ภูเขา ลงสมทบกับห้วยน้ำลัก แล้วไปลงลำน้ำยาว ซึ่งเป็นสาขาสายหนึ่งของแม่น้ำน่าน ผมก็เห็นว่าน่าจะร่วมกันอนุรักษ์บริเวณนั้นเอาไว้ จากนั้นก็ชักชวนคนในหมู่บ้านตั้งกลุ่มอนุรักษ์ธรรมชาติภูสันตะวันลับฟ้า ชวนชาวบ้านอนุรักษ์น้ำออกรู ดูแลวังปลา แล้วพัฒนาไปทำการปักป้ายภาพ

ผมออกแบบโลโก้ของกลุ่ม แล้วทำป้ายชื่อบ้านสีเขียวแจกไปติดตามบ้านสมาชิก คล้ายเป็นข้อตกลงว่าคนในบ้านจะร่วมด้วยช่วยดูแลรักษาป่า บ้านสันเจริญเป็นสมาชิกเกือบทุกหลังคาเรือน

ตลอดเส้นทางเข้าหมู่บ้านและตามจุดสำคัญๆ ที่เราเรียกว่าจุดล่อแหลม ผมวาดภาพบนแผ่นไม้ขนาดใหญ่ไปติดตั้งไว้ สร้างจิตสำนึกให้แก่คนที่ได้เห็น

“เดี๋ยวจะพาไปดูของจริง”

ครูสมบัติพูดทิ้งท้ายเหมือนจงใจจะยั่วไว้ให้ติดตามต่อ

• [ ใต้เพิงหลังคาด้านหลังบ้าน ที่หมู่บ้านดอนตัน (ท่าวังผา) เป็นที่สำหรับทำงานศิลปะ ด้านหนึ่งจัดแสดงภาพ โปสเตอร์ และแผ่นป้ายข่าวสารข้อมูลต่างๆ เกี่ยวกับงานดนตรี รวมถึงจดหมายจากแฟนเพลงเป็นพันๆ ฉบับที่เห็นอยู่ในกระบะไม้ แต่หลังเหตุการณ์อุทกภัยครั้งร้ายแรงที่ท่าวังผาเมื่อปลายเดือนสิงหาคม (๒๕๔๙) ทุกสิ่งที่เห็นในภาพไม่มีอะไรเหลืออยู่เลย ]